Esej na temat twórczości małego dziecka opieram na podstawie mojej pracy z dziećmi, ich obserwacji oraz własnych zawodowych doświadczeń. Rodzice, wychowawcy i nauczyciele wychowania przedszkolnego mają znamienny wpływ na rozwój i wychowanie, ponieważ znają psychikę oraz cechy twórczości swego dziecka czy wychowanka. Doświadczony pedagog wie, że kształtowanie postaw twórczych ma ogromny wpływ na umiejętność pokonywania trudności i osiągniecie sukcesów. Każde dziecko rodzi się wszechstronnie uzdolnione, z pełną możliwością rozwoju we wszystkich kierunkach. Posiada również potencjalną wybitną inteligencją, zadatki na rozwijanie wielkiej twórczości oraz ogromny talent.. Trzeba zatem stworzyć mu możliwości ich maksymalnego rozwoju. Takie zadanie stoi przed nauczycielami nauczania przedszkolnego. C. Freinet uważał, że „aby dziecko mogło rozwinąć swoją osobowość należy stworzyć środowisko dające mu możliwość wyboru środków kształcących jego twórcze siły w ramach pewnej racjonalnej wspólnoty (...) Freinet upatruje główne zadanie wychowania w rozwinięciu aktywności dziecka za pomocą „doświadczenia poszukującego, tzn. polegającego na wchodzeniu przez dziecko w bezpośrednią styczność ze światem, powolnym poznawaniu go i osobistym ustosunkowaniu się do niego. Rozwijanie tego zadania możliwe jest jedynie w specjalnym otoczeniu, które umożliwia dziecku zaspokojenie potrzeby obserwacji, zabawy, pracy. Każda praca w kierunku kształtowania aktywności twórczej winna być dla dzieci atrakcyjna, wzbudzająca ciekawość i zainteresowanie, wzbogacona różnorodnym materiałem i metodami twórczymi. Wszystko, zatem zależy od poczynań i postawy nauczyciela. Planowanie twórczych działań edukacyjnych z dzieckiem w przedszkolu proponuje rozpocząć od przyjęcia strategii rozwoju zdolności twórczych, tak by przeprowadzić dziecko krętą ścieżką od myślenia dedukcyjnego po trudną sztukę myślenia metaforycznego. W dzisiejszych czasach w tradycyjnych przedszkolach brak jest miejsca na rozwijanie twórczości dziecka, ponieważ nauczyciele skupieni są na realizowaniu podstawy programowej. Każdy wytwór dziecka jest bezpośrednim odzwierciedleniem przeobrażeń dokonujących się w samym dziecku, w jego wnętrzu. Ogromną rolę odgrywa właśnie postać nauczyciela, który zachęca dzieci do tworzenia oraz współdziała z nimi. Konfucjusz napisał tak, „kiedy naucza człowiek roztropny, prowadzi uczniów, ale nie ciągnie za sobą; przynagla, żeby podążali naprzód, lecz nie stoi nad nimi; otwiera przed nimi drogę, ale nie wiezie ich do celu(...), jeśli jego uczniowie zapragną myśleć samodzielnie, wolno nam będzie nazwać tego człowieka dobrym nauczycielem”. Twórcza praca dziecka wymaga szczególnej atmosfery emocjonalnej, swobodnej i pozbawionej nerwowości, którą tworzy nauczyciel wspólnie z dziećmi. Takiej atmosfery brakuje w polskich tradycyjnych przedszkolach. Prym wiedzie za to schematyzm i brak elastyczności, które są zabójcze dla każdej metody twórczej. Nauczyciel powinien być osobą, która stwarza odpowiedni klimat i nastrój wyzwalający zaufanie we własne siły i zapał do takiej czy innej formy ekspresji. Według Piageta „zrozumieć, znaczy wynaleźć”. Wiedza staje się naszą własnością, bo „rekonstruujemy ja w trakcie twórczych akcji umysłu”. Einstein, który wierzył, że elastyczne myślenie jest kluczem do uczenia się powiedział dawno temu: „ Postawić nowe pytania, podnieść nowy problem, rozważyć stary problem pod innych kątem, to wszystko wymaga twórczej wyobraźni i pozwala rzeczywiście postąpić do przodu„. Oliver Wendell Holmes napisał „umysł, który objął nową idee, nigdy nie wróci do poprzednich rozmiarów”. Zatem wynika jasno z powyższych rozważań, ze każde uczenie się wymaga twórczego podejścia. Dzieci posiadają bogatą, twórczą wyobraźnię, dużą spostrzegawczość, co pozwala łatwo rozwijać ich zdolności Od pierwszych lat życia dzieci rysują i malują samorzutnie. Jeżeli ta skłonność nie została w jakikolwiek sposób skrępowana, dojrzewają zgodnie z rozwojem ich umysłu. Edukacja plastyczna oraz muzyczna w wychowaniu przedszkolnym staje się takim elementem edukacji, który przynosi radość. Prace dzieci charakteryzują się wtedy pomysłowością, szczerością w przedstawianiu uczuć, spontanicznością, bezpośredniością, otwartością, co czasami peszy i zawstydza dorosłych. Plastyka wypowiada się za pomocą kształtu i barwy. Stare przysłowie mówi, że nie można gadać z ślepym o kolorach. Toteż z pewnością jedną z podstawowych będzie umiejętność spostrzegania, zapamiętywania i wiedza o cechach wizualnych przedmiotów, zjawisk, osób, zwierząt, a więc o ich kształtach, barwach, fakturach, strukturach, wielkościach, proporcjach, układach przestrzennych itp. Jest to niezbędny materiał dla pracy wyobraźni dziecka. Aby dziecko mogło tworzyć obraz, rzeźbę nie wystarczy dać mu nawet najbardziej porywający i atrakcyjny temat oraz najlepsze kredki, farby czy plastelina. Tak czyni większość nauczycieli mających pod swoim skrzydłem kilkoro dzieci. Musi zaistnieć w umyśle dziecka pewien magazyn wyjściowy jego doświadczeń wizualnych po to, aby mogło ono swobodnie czerpać, wybierać, wyobrażać sobie nowe układy obrazu. Ćwiczenia spostrzegawczości, pamięci itp. wzbogacają możliwości wyobraźni nie tylko dla przypomnienia sobie stanów zastanych, ale również dla tworzenia nowych wartości poprzez wybór z wielkości i łączenie w nowe struktury. Tadeusz Marciniak pisze: Należy rozszerzać doświadczenia dziecka, jeżeli chcemy stworzyć w stopniu dostatecznym trwałe podstawy dla twórczej działalności dziecka. Im więcej ono widziało, słyszało, przeżyło, im większą ilością elementów rzeczywistości rozporządza w swoich doświadczeniach, tym lepsze i produktywniejsze w innych warunkach będzie działanie jego wyobraźni. Ważne jest, żeby dziecko było zaangażowane osobiście i każde dziecko powinno mieć poczucie, że zachęta ze strony nauczyciela jest przeznaczona właśnie dla niego. Każda interwencja i pomoc z, zewnątrz, jeśli ma dać pozytywne wyniki, musi być niesłychanie dyskretna, delikatna, wrażliwa na artystyczne uczulenia i bardzo przemyślana. Zadaniem prowadzącego zajęcia jest popieranie wszelkich form eksperymentalnych i dyskretne czuwanie nad samodzielną pracą ucznia. Do samodzielnej pracy nawoływała Montessorii ze swym hasłem przewodnim „pomóż mi zrobić to samemu”. Narzucanie przez opiekuna własnego widzenia świata i wymaganie dostosowania pracy dzieci do swoich wyobrażeń, zahamuje proces twórczy. Ograniczanie spontaniczności dzieci może sprawić, że ich prace będą jednakowe, pozbawione indywidualności i świeżego, niebanalnego dziecięcego widzenia świata. Odwzorowywanie otaczającej nas rzeczywistości również hamuje wyobraźnię, nie pozwalając na stosowanie często zaskakujących i wzbogacających wyobraźnię plastyczną rozwiązań. Uczeń powinien przetwarzać otaczającą rzeczywistość w charakterystyczny dla siebie, pozbawiony zahamowań sposób. Dziecku nie trzeba sugerować kolorów, wielkości, a czyni się to nagminnie. Jednak trzeba pozwolić dziecku malować zgodnie z jego wewnętrznymi odczuciami. Dziecko widzi w wyobraźni żywe obrazy i pragnie samo nadać im konkretny kształt w dziele. Twórcza aktywność dziecka wynika z potrzeby wyrażania siebie, swoich myśli, uczuć i przeżyć, ponieważ dziecko ma w sobie naturalną potrzebę wyrażania sobie samemu i innym tego, co myśli, co czuje. Aby dziecko mogło wyzwolić swój wewnętrzny świat posługiwać się właściwymi mu sposobami ekspresji słowem mówionym, aktywnością plastyczną i muzyczną trzeba uszanować jego spontaniczność, nie należy lekceważyć dziecka czy traktować jego inicjatywy z obojętnością. Nie potrzeba go do tego skłaniać, a jedynie stworzyć możliwości do uzewnętrzniania tego, co pragnie wyrazić. Nauczyciel wchodzi razem z dzieckiem w świat sztuki i jej wartości, będąc przewodnikiem i współtowarzyszem poszukiwań – wychowuje, zatem przez sztukę. Dziecko może osiągnąć dobre rezultaty w twórczości plastycznej wtedy, gdy jego wysiłek wypływać będzie z wewnętrznej potrzeby wyrażania swoich przeżyć emocjonalnych, wyobrażeń, spostrzeżeń, których często nie byłoby w stanie wyrazić słowami. Podczas tworzenia dziecko przeżywa wrażenia wywołane harmonią barw, kształtem, linią, ich układem, fakturą. Dziecka nigdy nie należy zmuszać, aby pracowało „pod dyktando”. Nauczyciel nie może być mentorem, który wie jak wykonać zadanie, lecz powinien wczuwać się w okoliczności, jakie sprzyjają dziecięcej aktywności. Mali twórcy pracują w różnym tempie, zgodnie z ich własnymi potrzebami i możliwościami oraz chęcią tworzenia. Przyspieszanie i popędzanie prowadzi do zniechęcenia dziecka, do realizacji powierzchownych, nieoryginalnych działań, skłania do naśladowania. Oceniamy wszelkie dokonania plastyczne dzieci, ich pomysły i próby rozwiązań, wysiłek, dążenie do celu, zmaganie z opornym tworzywem i środkami wyrazu plastycznego, ciekawe, niebanalne pomysły, stosowanie wielu kolorów, kształtów, indywidualne traktowanie tematu. W twórczości należy pozwolić na „dziecięcą logikę artystyczną”. Nie ingerować i narzucać „dorosłych schematów”. Ważne, by rozwijać sztukę dziecka tak, aby jej nie zabić z całym szacunkiem dla jego wyobraźni. Adam Kilian – artysta – grafik, kawaler Orderu Uśmiechu, nagrodzony za twórczość dla dzieci i młodzieży przez Prezydenta RP powiedział tak: „ dzieci trzeba kształcić, wyrabiać w nich smak...” Ten smak będzie potrzebny w dorosłym życiu. Wiek przedszkolny jest najlepszym momentem na podjęcie stymulacji twórczego rozwoju dziecka poprzez zabiegi metodyczne i organizacyjne, ponieważ jest to wiek intensywnego rozwoju wyobraźni, fantazji i zabaw twórczych, okres dociekliwych pytań i poszukiwań własnych rozwiązań, uczestnictwa i inicjatywy w organizowaniu zabaw tematycznych, naturalnej kreatywności i pomysłowości. Jest to też okres rozbudzonej i spontanicznej ekspresji werbalnej, plastycznej, muzycznej i ruchowej oraz ujawniania się pierwszych oznak uzdolnień kierunkowych. Rozwijanie dyspozycji do działań twórczych wymaga jednak znajomości metod, które stymulują twórczą aktywność. Niezbędnym warunkiem twórczości jest ekspresja własna oraz stworzenie dziecku sposobności do uzewnętrznienia treści, jakie pragnie wyrazić, kiedy odczuwa potrzebę, a także stworzenie sytuacji motywujących je do działalności. Dziecko od najmłodszych lat ma swój udział w tym, kim się staje i kim będzie. Ów udział dziecka w tworzeniu samego siebie będzie tym większy, im częściej aktywność, jaką podejmuje, będzie rzeczywiście jego,,własną’’ aktywnością bez ingerencji nauczyciela. Jedyny warunek, konieczny i zarazem wystarczający, to właściwy styl pedagogiczny: od niego zależy, czy dziecku uda się wyrazić to, co chce wyrazić, czy też pozbawione możliwości całkowicie utraci chęć do ekspresji. Dlatego tak ważne jest, aby w przedszkolu stosować metody aktywizujące, które pobudzają dzieci do aktywności twórczej, rozwijają predyspozycje dziecka, uwrażliwiają jego zmysły, pobudzają wyobraźnię, pełnią funkcje poznawcze, rozrywkowe, kompensacyjne i terapeutyczne, stymulują rozwój inicjatywy dziecka. Do takich metod należy zaliczyć: Metodę W. Sherborne, R. Labana, K. Orffa, A. M. Kniessów, M. Montessorii, C. Freineta, E. Mendozy , Metodę Mnemotechnikę, Metodę G. Domana, Metodę Dobrego Startu, Metodę Klanza, Metodę P. Denisona oraz Muzykoterapię. Jako pedagog praktyk aktywność zaledwie z dwuletnim doświadczeniem zawodowym uważam, że aktywność twórcza kształtuje w dzieciach niezbędne cechy osobowości oraz fundamenty umiejętności funkcjonowania w dorosłym życiu. Twórczość to także taka forma inteligencji, którą można ćwiczyć i rozwijać podobnie jak każdą inną postać myślenia. Spośród programów rozwijania twórczego myślenia, dużą popularnością cieszy się program CoRT Edwarda de Bono, którego polecam do pracy z dziećmi. Program składa się z kilku narzędzi, nadających się do użycia w całej gamie sytuacji dydaktycznych. Dzieci więcej wyniosą z każdej sytuacji dydaktycznej, jeśli pomożemy im rozwinąć umiejętność myślenia twórczego i ekspresji. W celu rozwijania twórczości dzieci ważne jest, aby cenić myślenie twórcze - być wrażliwym na wszelkie nowe pomysły, dzieci bardzo szybko dostrzegają, co się u nich ceni i uczą się tego. Należy uwrażliwiać dzieci na bodźce istniejące w otoczeniu- rozwijać u dzieci otwartość na doświadczenia, na określoną dziedzinę zjawisk, zachęcać do manipulowania przedmiotami i ideami- wzmacniając tendencje do operowania przedmiotami i badania ich. Dzieci warto uczyć sposobów systematycznej analizy i oceny każdego pomysłu dostarczając sposobów analizowania wiedzy. Nauczyciel winien doceniać oryginalne wypowiedzi dziecka, nauczyć tolerancji wobec nowych idei - zamiast oczekiwania stereotypowej odpowiedzi. Dobry organizator twórczego nauczania powinien wystrzec się narzucania sztywnych schematów, zapewniając dziecku wolność, swobodę działania i możliwość wyboru. Twórczy nauczyciel powinien tworzyć i utrwalać w grupie twórczą atmosferę, bez kontroli, ale z poczuciem bezpieczeństwa, brakiem lęku, współpracą, elastycznością działania. Nauczyciel powinien także nauczyć dziecko, aby ceniło swe myślenie twórcze. Umożliwia to późniejszą ocenę ich wartości, analizę, modyfikację, zastąpienie nowymi, bardziej oryginalnymi ideami. Zadaniem nauczyciela w drodze do twórczości jest także stwarzanie takich sytuacji wymagających twórczego myślenia. Warto również zapewnić dzieciom zarówno okresy wzmożonej aktywności, jak i względnego spokoju- twórcza myśl może przyjść do głowy w każdym miejscu i czasie. Czasami dziecko by myśleć twórczo potrzebuje samotności, czasami obecności innych. W procesie edukacji należy udostępniać środki niezbędne do realizacji pomysłów, dostarczać informacji dotyczących procesu twórczego, wspierać i oceniać uczenie się inicjowane przez same dzieci, rozwijając motywację do samodzielnego inicjowania procesów uczenia się, rozwijać konstruktywny krytycyzm, zachęcać do zdobywania wiedzy z różnych dziedzin. Ważnym zadaniem jest także wychowywanie innych nauczycieli o odważnym umyśle. Sztuka małego dziecka jest zbliżona sztuce współczesnej, dlatego trzeba się na niej znać, choć odrobinę, by nie wyrządzić krzywdy dziecku i nie żądać tego, czego nie potrafi. Dziecku trzeba pozwolić myśleć, mieć oryginalne pomysły. Nie wolno tłumić jego inicjatywy, zmuszać do schematycznego myślenia, do szablonowego sposobu działania. Twórczość plastyczną dziecka należy traktować z szacunkiem i powagą, oceniać na miarę jego psychiki i możliwości. Twórcze zabawy z wyobraźnią mają na celu: rozwijanie myślenia dywergencyjnego, rozwijanie umiejętności wykorzystywania wyobraźni w zabawie i pracy, rozwijanie zdolności twórczych przy działaniach plastyczno- konstrukcyjnych, rozwijanie wyobraźni przez skojarzenia polisensoryczne, rozwijanie umiejętności współdziałania i komunikowania się z innymi, doskonalenie umiejętności wypowiadania się w różnych formach aktywności, budzenie gotowości do formułowania życzeń i marzeń, rozwijanie wnioskowania oraz kształtowanie odwagi poznawczej i otwartości na sytuacje wieloznaczne. Mottem każdego nauczyciela winny być słowa Janusza Korczaka "Dzieci książęta uczuć, poeci i myśliciele". Oznacza to wiarę w potencjał twórczy dziecka, jego talenty oraz pomoc w ich rozpoznaniu i rozwijaniu. Działalność twórcza tworzy człowieka aktywnego i myślącego. Dziecko przez swoja twórczość opowiada o sobie, o tym, co czuje, odsłania cechy swojej osobowości. Poznając świat dziecka wyrażany w jego twórczości lepiej je rozumiemy. Droga, która wiedzie do rozwijania twórczości dziecka to przede wszystkim samodzielność działania, oraz samodzielność tworzenia, to dawanie dzieciom okazji do tworzenia i pielęgnowania tej twórczości, bowiem każde dziecko jest twórcze. Trzeba tylko pamiętać, że dzieci chętnie podejmują wszelkie działanie, zniechęcają się tylko wtedy, gdy boją się, że nie sprostają oczekiwaniom dorosłych. Dlatego tak ważna jest akceptacja dla poczynań dziecka, unikanie ocen negatywnych i krytyki. Twórcza aktywność dzieci ukształtowana w wieku przedszkolnym zaowocuje dalej, o ile nie zostanie gdzieś po drodze zahamowana. Spotkania z twórczością efektywnie przeprowadzane powinny bawić, wzbudzać ciekawość i zainteresowanie, zachęcać do działania, a w szczególności pobudzać funkcje umysłowe.
Twórczość to wg mnie pewna forma inteligencji, która można zwłaszcza u dzieci w wieku przedszkolnym ćwiczyć i rozwijać, ale tylko dzięki poważnej i uporczywej pracy na każdym polu, które jest przedmiotem uczenia się. Cechą twórczości jest zdolność tworzenia i badania różnych możliwości. Nasi uczniowie wyniosą zdecydowanie więcej z każdej sytuacji dydaktycznej, jeśli my jako nauczyciele pomożemy im rozwinąć umiejętności myślenia twórczego i ekspresji.

Wojtczak Katarzyna

BIBLIOGRAFIA

E. de Bono: Naucz się myśleć kreatywnie. Podręcznik twórczego myślenia dla dorosłych i dla dzieci, Warszawa 1995.
D. Waloszek, Pedagogika Przedszkolna, Kraków 2006.
A.Klim -Klimaszewska, Pedagogika Przedszkolna, Warszawa 2005.
E.Płóciennik, Program wychowania do twórczości dla dzieci w wieku przedszkolnym,
E. Nęcka, Trening twórczości, Kraków 1998
M. Karwowski, Trening twórczości: rozpoznanie, planowanie, monitorowanie, przewodzenie [w]: red. K.J. Szmidt, Trening twórczości w szkole wyższej, Łódź, WSHE, 2005,
A. Słabosz, Twórczość a metapoznanie[w:] K.J. Szmidt, Dydaktyka twórczości, Kraków 2003